14. Umowy o stworzenie i wykorzystanie twórczości

Zgodnie z ustawą o prawie autorskim i prawach pokrewnych, prawa majątkowe do utworów i artystycznych wykonań mogą przechodzić na inne osoby w drodze dziedziczenia (ustawowego lub testamentowego) albo w drodze umowy.

Twórca rozporządzając prawami do swego utworu (tylko majątkowymi, bo autorskie i pokrewne prawa osobiste są niezbywalne) może je przenieść na inne osoby lub upoważnić do określonego korzystania ze swego utworu lub artystycznego wykonania (udzielić licencji).

Przypominam, o czym pisałem już wcześniej, że rozporządzanie prawami do utworu, to nie to samo co rozporządzanie oryginałem lub nośnikiem utworu. Utwór żyje swoim życiem (np. piosenka puszczona w radio), materia, na której jest zapisany, swoim (zeszyt z nutami).

W stosunku do utworu można więc mówić o umowach przenoszących prawa i umowach licencyjnych. Najpierw jednak trzeba utwór zamówić a twórca musi go stworzyć. W przypadku artystycznych wykonań będzie tu wiele odmienności, o których napiszę w następnych odcinkach.

Tutaj przedstawiam najważniejsze zapisy, które powinny znaleźć się w umowie zamawiającej utwór w celu jego rozpowszechniania, czyli publicznej prezentacji lub sprzedaży jego egzemplarzy. Te zapisy będą aktualne także wtedy, gdy utwór już istnieje, a w umowie określamy zakres jego wykorzystania. Gdy utwór zamawiamy dla własnego użytku, szeregu zapisów w umowie być nie musi, ale też zamawiający utwór nie będzie mógł z niego korzystać poza użytkiem prywatnym. W takim przypadku wszelkie formy jego rozpowszechniania bez zgody twórcy będą naruszeniem jego majątkowych praw autorskich a czasami także praw osobistych, jeśli z założenia autora utwór nie był przeznaczony dla kogokolwiek innego poza zamawiającym.

Na wstępie trzeba zaznaczyć, że większość przepisów ustawy dotyczących przenoszenia praw do utworu to tzw. przepisy względnie obowiązujące, co oznacza, że strony mają w kwestiach w nich poruszanych swobodę umawiania się. Dopiero w sytuacji, gdy w umowie ich nie ustalą , będzie można powoływać się na stosowny przepis ustawy.

Kilka przepisów ustawy to jednak przepisy bezwzględnie obowiązujące, co oznacza, że odmienne ich uregulowanie w umowie nie będzie rodzić skutków prawnych, poza tymi, które przewiduje ustawa. Zazwyczaj zapisy umowy sprzeczne z nimi będą nieważne. Tak będzie, gdy umowa przewiduje przeniesienie prawa lub licencję w stosunku do wszystkich utworów, które w przyszłości stworzy autor lub wszystkich wykonań artysty. Nie dojdzie do przeniesienia prawa, gdy zapis umowy przewiduje przeniesienie na pola eksploatacji, które powstaną w przyszłości a nie są znane w chwili zawarcia umowy. Np. producent zawierając z kompozytorem czy wokalistą umowę w 1960 roku zawarł w niej sformułowanie, że nabywa prawa do eksploatacji fonograficznej. W 1960 nie znano płyt CD ani MP3. Do tych sposobów zwielokrotniania prawa więc nie mógł nabyć. Także dziś nie może nabyć praw majątkowych do nam obecnie nieznanych sposobów powielania utworów i wykonań. Można jednak twórcę i artystę zobowiązać w umowie do przeniesienia prawa (lub udzielenia licencji) na to powielanie (pole), gdyby w przyszłości takowe powstało.

W umowie powinny więc znaleźć się:

• data zawarcia umowy (wbrew pozorom jest niezwykle ważna, rozstrzyga o wielu kwestiach faktycznych i prawnych np. o wyżej wymienionych polach eksploatacji – 7.05.2003 r. nie znano MP7?, 8.05. już tak, umowa zawarta 7.05, czyli producent nie nabył MP7?, stosowanym prawie),
• kto z kim umowę zawiera (nazwy podmiotów, jak i imiona i nazwiska osób reprezentujących, po stronie podmiotu prawnego powinny znaleźć się tylko osoby, które mają stosowne pełnomocnictwa, ich brak w pewnych sytuacjach może prowadzić do nieważności umowy lub pozbawić ją skutków prawnych) ,
• przedmiot zamówienia (utwór, opisany rodzajowo, może być wskazanie jego charakteru, nastroju, czasu trwania, tytułu, sposobu zapisu, nośnika np. nuty, CD, BETA CAM, na jakie instrumenty, czy tylko prymka, itd. itp. To opisanie, okaże się ważne w przyszłości, gdy przyjdzie nam ocenić, czy autor złożył nam to, co zamówiliśmy),
• termin złożenia utworu (czyli kiedy autor ma nam utwór dostarczyć, może być opisany konkretną datą lub odległością czasowa od daty zawarcia umowy np. 3 miesiące od zawarcia umowy, tu mogą być także zapisy o miejscu złożenia, jeśliby miało różnić się od siedziby zamawiającego, warto zapamiętać, że termin oznaczony w dniach kończy się z upływem ostatniego dnia; w braku oznaczenia terminu złożenia w treści umowy, autor zobowiązany jest to zrobić niezwłocznie po ukończeniu utworu; w stosunku do twórców nie obowiązują rozwiązania kodeksu cywilnego dotyczące spełnienia świadczenia przez dłużnika),
• termin przyjęcia utworu (termin, w którym zamawiający ma oświadczyć, że otrzymał utwór, jaki zamówił, czyli przyjąć utwór lub nie przyjąć gdy otrzymał inny niż zamówiony – inny co do charakteru, długości itp.; do czasu upływu tego terminu zamawiający może żądać od autora dokonania zmian, uzupełnień, usunięcia usterek i wyznaczyć na to nowy termin; upływ terminu przyjęcia lub w przypadku jego braku w umowie upływ 6 miesięcy od złożenia utworu, uważa się za przyjęcie bez zastrzeżeń; wygasają tym samym roszczenia o usunięcie wad i usterek fizycznych utworu, z wyjątkiem wad prawnych np. plagiatu; w umowie termin przyjęcia utworu oznaczany jest przeważnie odległością czasową od terminu złożenia np. 30 dni od terminu złożenia; termin na przyjęcie musi być jednak na tyle długi aby zamawiający mógł zbadać co otrzymał, będzie inny przy piosence a inny przy encyklopedii muzycznej),
• termin rozpowszechnienia utworu (występuje wtedy, gdy utwór ma być publicznie udostępniany; strony umowy mogą go ustalić dowolnie; w przypadku jego braku w umowie zamawiający ma co najmniej 2 lata na rozpowszechnienie utworu; po ich upływie bądź po upływie terminu ustalonego w umowie, twórca może wezwać zamawiającego do rozpowszechnienia, wyznaczając mu na to co najmniej 6 miesięcy, po ich upływie może od umowy odstąpić lub ją wypowiedzieć a także domagać się naprawienia szkody np. gdy z rozpowszechnianiem związane były wynagrodzenia twórcy; termin ten, gdy chodzi o utwór nowy zwykle pokrywa się z jego premierową prezentacją lub publikacją, wielokrotnie oznaczoną konkretną datą, ale najczęściej jest oznaczony odległością czasową od terminu przyjęcia np. 12 miesięcy od terminu przyjęcia; termin na rozpowszechnienie powinien uwzględniać możliwości przygotowania utworu do prezentacji – inny będzie przy piosence, inny przy operze),
• decyzja twórcy co do majątkowych praw autorskich (czy przenosi prawa, a więc raz na zawsze ich się wyzbywa i nie on będzie dalej decydował o korzystaniu z utworu i zarobkowaniu na nim, czy też udziela licencji – wyłącznej lub niewyłącznej – czyli tylko upoważnienia do określonego rodzajowo i czasowo korzystania z utworu, sam zachowując pełnię majątkowych praw autorskich; o licencjach jeszcze napiszę w przyszłości, przenosząc swoje prawa majątkowe autor może w umowie wyłączyć dalsze ich przenoszenie przez nabywcę na inne podmioty),
• pola eksploatacji (czyli sposoby wykorzystywania utworów, ich udostępniania publiczności np. nadanie, odtworzenie, wykonanie, powielenie dowolną techniką i wszelkie inne możliwe, mogą być opisane bardzo szczegółowo np. zwielokrotnienie kompozycji w postaci melodyjki w pocztówce dźwiękowej; ustawa dla ważności rozporządzenia przez twórcę prawami wymaga wyraźnego wymienienia pól eksploatacji, nie wystarczy więc zapis, że „twórca przenosi autorskie prawa majątkowe do swego utworu”, bez wymienienia na jakie pola, podobnie rzecz ma się z licencją),
• wynagrodzenia (ustalenie jego wysokości z tytułu stworzenia i wykorzystania utworu lub przeniesienia praw do utworu; wynagrodzenie może być opisane jedną kwotą (ryczałtowo), może być również określone procentowo od np. ceny sprzedaży egzemplarza, wpływów z biletów itp.; strony umowy mają pełną swobodę umawiania się co do wysokości wynagrodzenia, nie regulują tego żadne przepisy ani tabele; autor (artysta wykonawca) może też zrezygnować z wynagrodzenia – w takim przypadku umowa powinna zawierać wyraźny zapis, że „nieodpłatnie” udzielił licencji czy przeniósł prawo; pominięcie w umowie zapisu o wynagrodzeniu nie jest tożsame z rezygnacją z niego, ustawa zawiera kryteria ustalenia wynagrodzenia gdyby nie było ono ustalone w umowie; pamiętajmy, że autorskie prawa majątkowe to przede wszystkim prawo do decydowania o korzystaniu z utworu i rozporządzaniu prawami do niego a nie tylko prawo do wynagrodzenia; roszczenia autora o zapłatę wynagrodzenia zgodnie z art.118 kodeksu cywilnego przedawniają się dopiero po upływie 10 lat),
• oryginału utworu (rozporządzanie prawami do „utworu” nie jest tym samym co rozporządzenia w stosunku do „oryginału utworu”, nabywając więc określone prawa do utworu – dobra niematerialnego – wcale nie musimy nabywać prawa do jego nośnika materialnego np. nabywając prawo do nagrania, powielenia i sprzedaży utworu, wcale nie musimy nabyć oryginału nut; zgodnie z ustawą nabywając nawet całość autorskich praw majątkowych, nie nabywamy jednocześnie praw do oryginału, nabycie własności oryginału utworu powinno zostać wyraźnie oddzielnie w umowie opisane; równocześnie jednak nabywając tylko oryginał utworu np. oryginalny zapis nutowy autora, nie stajemy się tym samym właścicielem autorskich praw majątkowych do utworu, co oznacza, że niczego nie możemy z utworem zawartym w nutach zrobić – prawa i decyzja o sposobach korzystania z utworu są przy autorze),
• wykonywania praw zależnych (przypominam, że to prawo autora do udzielania zezwolenia na korzystanie i rozporządzanie opracowaniami jego utworu; jeśli inny autor dokona przeróbki utworu chóralnego na instrumentalny, to może go zaprezentować publiczności i rozpowszechniać w jakikolwiek inny sposób, tylko za zgodą autora utworu pierwotnego, chóralnego; nabycie nawet całości autorskich praw majątkowych na wszelkich polach eksploatacji nie powoduje automatycznego przejścia praw zależnych; jeśli obok nabycia praw lub licencji do utworu, chcielibyśmy mieć także prawo do decydowania o korzystaniu z przeróbek i rozporządzaniu prawami do nich, musimy w umowie uregulować to odrębnym zapisem; ten zapis może określać także pola eksploatacji, na których te opracowania, przeróbki, adaptacje możemy wykorzystywać lub rozpowszechniać; prawo to gaśnie łącznie z majątkowymi prawami autorskimi – 70 lat po śmierci autora),
• oznaczenie kto, autor lub artysta wykonawca, czy też nabywca, ma zapłacić podatek od czynności cywilnoprawnych, w przypadku, gdy dochodzi do przeniesienia autorskich praw majątkowych lub praw majątkowych do artystycznego wykonania (zgodnie z ustawą o podatku od czynności cywilnoprawnych sprzedaż oraz zamiana praw majątkowych wymaga zapłaty podatku w wysokości 1% ceny lub wartości prawa; ustalenie kto zapłaci ten podatek, jedna ze stron, czy obie, ma znaczenie, gdyż strony umowy solidarnie odpowiadają za jego zapłatę, co w praktyce oznacza, że gdyby podatek nie został zapłacony, zapłaci go ten, którego wezwie urząd; podatek powinien być zapłacony w terminie 14 dni od zawarcia umowy; warto pamiętać, że liczne podmioty z mocy ustaw są zwolnione z zapłaty tego podatku ),
• oświadczenia dotyczące praw osobistych (są to m.in. prawo do oznaczania utworu lub wykonawstwa nazwiskiem twórcy, integralność utworu, nadzór autorski – szczegółowo opisywałem je we wcześniejszych numerach Muzyka; oświadczenia te pojawiają się przeważnie wtedy, gdy autor, chce wykonywać swe uprawnienia w sposób szczególny, niestandardowy np. gdy utwór ma być rozpowszechniany anonimowo lub pod pseudonimem; przypominam, że bez zgody autora nie wolno nabywcy nawet całości  praw majątkowych ingerować w prawa osobiste autora czy artysty wykonawcy; prawa osobiste są niezbywalne, każdy użytkownik czy właściciel utworu musi je respektować),
• zapisy końcowe, dotyczące sposobu zmian umowy (np. tylko w formie pisemnej), trybu rozstrzygania sporów (sąd polubowny, czy sąd powszechny) i miejsca ich rozstrzygania, ilości egzemplarzy umowy przypadających stronom, obowiązującego prawa w sprawach nieuregulowanych w treści umowy, podpisy stron.

W treści umowy może znaleźć się wiele innych zapisów w zależności od tego, do jakiego stopnia strony chcą regulować różne kwestie szczegółowe. Mogą znaleźć się także rozliczne klauzule nie dotyczące wprost przedmiotu umowy i zakresu rozporządzenia prawami np. dotyczące kar umownych, waloryzacji, konkurencyjne. Często przedmiotem oddzielnej regulacji są sprawy dotyczące sposobów, warunków, terminów rozwiązania umowy. Nierzadko w treściach umów znajdziemy oświadczenia autora o oryginalności utworu, indywidualnych jego cechach, nienaruszaniu praw autorskich innych autorów i nienaruszaniu jakichkolwiek praw podmiotów trzecich, o wolności utworu od wad prawnych i o odpowiedzialności za nie twórcy. Szczegółowo regulowane bywają także kwestie terminów zapłaty wynagrodzenia, zaliczek. Przy umowach długoterminowych np. wieloletnich licencjach, gdy wynagrodzenie autora lub wykonawcy płacone jest procentowo od wpływów czy sprzedaży, ustala się w umowie terminy obliczania honorariów, przesyłania sprawozdań, warunki kontroli dokumentów. Liczne umowy zawierają warunki i terminy wykonywania nadzoru autorskiego, zwłaszcza, gdy chodzi o powielanie przy pomocy urządzeń reprodukcyjnych, warunki i terminy wykonywania korekty. Tam, gdzie dochodzi do reprodukcji utworów, w umowie ustalana jest ilość tzw. egzemplarzy autorskich, darmowo przypadających autorowi, czy artyście wykonawcy.

Wyżej wymienione zapisy znajdą się także w umowach o korzystanie i przeniesienie praw do artystycznych wykonań. Zwrot „autorskie prawa majątkowe” zastąpi odpowiednio „prawa majątkowe do artystycznych wykonań”, a utwór zastąpi artystyczne wykonanie. Pamiętajmy jednak, że aby artysta mógł rozporządzać swymi prawami najpierw musi dojść do fizycznego wykonania utworu i utrwalenia tego wykonania. Przypominam także, że prawa majątkowe do artystycznych wykonań ograniczają się tylko do pól eksploatacji wymienionych w ustawie.

Często w umowie dochodzi do ustalenia tzw. noty copyrightowej, czyli zastrzeżenia autorskich praw majątkowych. Nota ta wynika z konwencji powszechnej (zwanej też genewską lub copyright) i ma zabezpieczać przed bezprawnym korzystaniem z utworów w tych systemach prawnych, które dla ochrony autorskich praw majątkowych wymagają spełnienia określonych formalności np. zdeponowania pierwszego egzemplarza, wnoszenia opłat, poświadczenia notarialnego i innych. Tak jest w części systemów anglosaskich i latynoamerykańskich. W Europie ochrona przysługuje bez spełnienia jakichkolwiek formalności. Zapis, przewidziany przez konwencję, o następującej treści :
© Krzysztof Lewandowski, 2003 i naniesiony na wszystkie egzemplarze utworu będzie uważany za spełnienie tych formalności w krajach sygnatariuszach konwencji – C w kółku, nazwa podmiotu praw autorskich , rok pierwszej publikacji. Umawianie się co do treści tej noty nie wydaje się być właściwe. Nota ta powinna odzwierciedlać stan faktyczny – podawać aktualny podmiot praw autorskich.

Na koniec przypominam, że choć z punktu widzenia prawa umowy ustne wiążą, jak pisane, to jednak w przypadku przeniesienia autorskich lub pokrewnych praw majątkowych a także licencji wyłącznych, dla ważności rozporządzeń wymagana jest forma pisemna.