17. Nadzór autorski

Sposób prezentacji utworu publiczności i jego wierność z oryginałem decydują wielokrotnie o powodzeniu rynkowym ale przede wszystkim wpływają na opinię o autorze. Dopilnowanie więc, aby utwór był rozpowszechniany rzetelnie i w najlepszy możliwy dla niego sposób należy do żywotnych interesów autora, które realizowane mogą być poprzez nadzór autorski, zapewniony przez prawo.

W ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych z nadzorem autora nad jego twórczością spotykamy się w dwóch kontekstach uprawnień: osobistych i majątkowych.

Bezwzględne prawo autora do kontrolowania wykorzystania jego twórczości wynikające z art.16 ustawy, opisane jako nieograniczone w czasie, niezbywalne i niezrzekalne prawo do nadzoru nad sposobem korzystania z utworu, rozciąga się na każdy etap eksploatacji jego twórczości także wtedy, gdy autor rozporządził swoim prawem majątkowym w sposób ostateczny, przenosząc je na inne podmioty. Ochrona emocjonalnej i intelektualnej więzi twórcy z utworem będzie uprawniała go w każdym momencie do żądania od korzystającego z utworu określonej a zamyślonej przez autora i zgodnej z przeznaczeniem utworu eksploatacji dzieła. W ramach tego uprawnienia nie będzie można więc odmówić kompozytorowi uczestnictwa w próbach orkiestry, nawet, jeśli to nie twórca będzie stroną umowy i dysponentem autorskich praw majątkowych. Nie będzie też można odmówić uwzględnienia jego uwag co do właściwego i rzetelnego, choćby zgodnego z oryginałem, wykonywania jego utworu itp. W sytuacji gdy autor jest jednocześnie dysponentem praw majątkowych ustawa wyposażyła go w dodatkowe uprawnienia. W przypadku publicznego udostępniania utworu w nieodpowiedniej formie albo ze zmianami, którym twórca mógłby słusznie się sprzeciwić, może on wezwać do zaniechania naruszenia a gdyby to okazało się nieskuteczne, odstąpić od umowy lub ją wypowiedzieć, nie tracąc prawa do wynagrodzenia określonego umową (art.58 ustawy). Odstąpienie od umowy skutkuje wstecznie, jakby nigdy umowy nie zawarto, wypowiedzenie umowy rozwiązuje umowę tylko po dacie oświadczenia autora a więc rodzi skutki prawne na przyszłość. Wezwanie do zaniechania rozpowszechniania może być przez twórcę wyrażone ustnie albo pisemnie z wyraźnie określonym terminem, lecz realnym do spełnienia przez udostępniającego utwór. Takim przypadkiem nieodpowiedniego sposobu udostępniania utworu może być wykonywanie utworu na koncertach z pominięciem pewnych instrumentów, z dopiskami dokonanymi przez dyrygenta, nieczytelnego druku nut, „nieczystego” nagrania itp.

W ramach nadzoru autorskiego twórca może także powołując się na swoje istotne interesy twórcze odstąpić od umowy lub ją wypowiedzieć (art. 56 ustawy). Te interesy, na które twórca może się powołać, dotyczyć mają „twórczości” a więc sfery niematerialnej i mają być „istotne” a więc ważne dla twórcy z punktu widzenia jego przekonań np. artystycznych, religijnych, społecznych, politycznych, intelektualnych, naukowych a przy tym sprawdzalne. W żadnym razie tą przyczyną nie może być zbyt niskie zdaniem twórcy wynagrodzenie. Realizowanie tych idealnych interesów nie może też naruszać praw drugiej strony umowy. W przypadku wypowiedzenia umowy przez twórcę po przyjęciu dzieła druga strona może żądać zabezpieczenia kosztów, które już poniosła w związku z umową. Filharmonia nie może przecież odpowiadać np.za zmianę poglądów artystycznych czy politycznych twórcy. Jednakże wtedy, gdy żądanie autora zaniechania rozpowszechniania utworu będzie wynikiem okoliczności, za które twórca nie ponosi odpowiedzialności, kosztów zwracać nie będzie musiał. Np. wtedy, gdy inny kompozytor stworzył samodzielnie podobny utwór i go opublikował a późniejsze dzieło naszego twórcy, choć nie będące plagiatem, narażałoby go na taki zarzut i utratę dobrego imienia.

Art.60 ustawy przyznaje twórcy prawo do nadzoru autorskiego przed każdym rozpowszechnieniem jego utworu, które następuje w wyniku umowy (przenoszącej prawa lub licencyjnej) zawartej z korzystającym z dzieła. Wydawca nut zobowiązany jest więc przed ich opublikowaniem, przekazać je do korekty autorowi lub osobie wskazanej przez niego w treści umowy. Umowa przeważnie określa termin, do którego autor ma tę korektę wykonać. Nie przeprowadzenie korekty w tym terminie będzie potraktowane jak wyrażenie zgody na rozpowszechnianie utworu w takim kształcie, w jakim autor go otrzymał do korekty, nawet jeśli zawierałby różne błędy i usterki. Jeśli w ramach nadzoru twórca wprowadzi zmiany o charakterze niezbędnym (np. poprawi źle wydrukowane nuty, usunie inne usterki drukarskie) a zmiany nie są spowodowane błędem twórcy, nagle przyjętą inną koncepcją, czyli generalnie są od twórcy niezależne, twórca nie będzie ponosił kosztów tych zmian (np. kosztów nowego składu drukarskiego). Obciążą one kontrahenta. W innym przypadku np. decyzji zmiany znacznej części utworu, to na twórcę może spaść konieczność pokrycia kosztów z tego wynikłych. Zawsze jednak strony mogą umówić się inaczej, jeśli tylko twórca potrafi uzasadnić sensowność tych zmian np. skutkujących wzrostem wartości artystycznej utworu a w konsekwencji większym powodzeniem rynkowym. Z mocy prawa kompozytorowi za wykonanie nadzoru autorskiego nie przysługuje odrębne wynagrodzenie. Może ono jednak zostać ustalone w umowie. Dla porządku dodam, że prawo do odpłatnego nadzoru autorskiego z mocy prawa mają twórcy utworów plastycznych i architektonicznych.

W zależności od skutku niespełnienia uprawnień autora płynących z wyżej wymienionych przepisów będzie on mógł występować z roszczeniami chroniącymi dobra osobiste (art.78 ustawy lub 24 kodeksu cywilnego) lub prawa majątkowe (art.79 ustawy).

Zauważyć wypada, że artystom wykonawcom nie przysługują uprawnienia opisane art.56 art.58 i art.60 ustawy, jako że sami osobiście kreują kształt wykonania instrumentalnego czy wokalizy, prezentowany publiczności. W przypadku jednak wypaczeń, przeinaczeń i innych zmian wykonania, które mogłyby naruszać ich dobre imię mogą się im sprzeciwić powołując się na art.86 ust.1 pkt. c) ustawy. Taki przypadek wypaczenia wykonania może mieć miejsce przy montażu w jedną całość koncertu emitowanego w radio z trzech różnych fragmentów wykonawstwa tego samego utworu utrwalonych w odległym czasie lub różnych akustycznie miejscach.