5.Treść prawa autorskiego
Prawo autorskie ze względu na to, że opisuje „prawa” wynikające z kreacji dzieła, ściśle związane z osobą twórcy a jednocześnie prawo do przedmiotu (utworu) dającego się eksploatować w różnych formach materialnych i niematerialnych przynoszących zarobek, ma dualistyczny charakter. Mówiąc więc, że komuś przysługuje do utworu prawo autorskie, myślimy jednocześnie o „autorskich prawach osobistych” i „autorskich prawach majątkowych”, różnych co do charakteru i sposobów ich wykonywania. Treść autorskich praw osobistych reguluje art.16 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych a treść autorskich praw majątkowych art.17 tej ustawy. Zanim przejdę do szczegółów wskażę na podstawowe różnice między tymi uprawnieniami. Autorskie prawa osobiste są prawami nieprzenoszalnymi a więc twórca nie może ich zbyć w drodze umowy ani mocą testamentu, autorskie prawa majątkowe mogą być przenoszone na inne osoby tak fizyczne jak i prawne, a także są częścią spadku, którym można rozporządzić w testamencie lub podlegają dziedziczeniu ustawowemu. Autorskie prawa osobiste nie gasną w czasie (wiecznie żywe!!) , majątkowe gasną po 70 latach od śmierci twórcy (szczegóły art.36 ustawy). Autorskich praw osobistych twórca nie może się zrzec, są z nim związane bez względu na jego wolę, autorskich praw majątkowych zrzec się może. Autorskie prawa osobiste wykonuje zawsze sam twórca lub osoby przez niego wskazane a po jego śmierci w pierwszym rzędzie małżonek (art.78 ust.2 i 3 ustawy), autorskie prawa majątkowe wykonuje ich faktyczny właściciel, wielokrotnie nie twórca lecz nabywca – wydawca, producent, nadawca, bez konieczności udziału twórcy.
Prawa osobiste autorów należą do szczególnej kategorii dóbr chronionych prawem. Odzwierciedlają one z jednej strony „ojcostwo” dzieła i szczególny stosunek jaki ma do własnej twórczości autor, z drugiej prawdziwie niematerialny charakter utworu.
Kodeks cywilny (art.23 kc) w katalogu przykładowych dóbr osobistych człowieka, wymienia obok wolności, czci, swobody sumienia, nietykalności mieszkania, tajemnicy korespondencji, także twórczość artystyczną i przyznaje jej ochronę niezależnie od innych przepisów prawa. Kodeks traktuje twórczość jako akt kreacyjny człowieka pomijając skutki majątkowe twórczości. Art. 23 kodeksu cywilnego może więc być niezależną podstawą do żądania ochrony w przypadku naruszenia idealnych interesów twórców, gdyby okazało się, że ta ochrona, którą przewidują przepisy ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, nie była wystarczającą i adekwatną do konkretnej sytuacji.
Zgodnie z art.16 ustawy o prawie autorskim, prawa osobiste chronią więź twórcy z utworem. Można powiedzieć, że chronią piętno twórcze na dziele konkretnego człowieka i jego psychiczny i emocjonalny związek z własnym utworem. To piętno autora ucieleśnione w dziele trwa tak długo, jak długo istnieje jakiekolwiek odzwierciedlenie dzieła – choćby w pamięci innych ludzi, artystów wykonawców.
Stąd ustawa przyjęła, że prawa osobiste nigdy nie gasną („nieograniczone w czasie”). Nie można ich się też skutecznie zrzec, tak jak nie da się zaprzeczyć faktowi narodzin-stworzenia dzieła. Są także prawami niezbywalnymi, co oznacza, że autor nie może ich sprzedać, podarować, zamienić (to może robić z prawami majątkowymi). Rozporządzenia prawami osobistymi przez autora w powyższym zakresie będą z mocy prawa nieważne.
Bezwzględny charakter autorskich praw osobistych, każe wszystkim korzystającym z dzieła autora przestrzegać tych praw. Tylko autor swoją wolą może zezwalać na ich „naruszanie”. Nawet ustawa, tam gdzie dopuszcza ograniczenia w prawach majątkowych, zobowiązuje jednocześnie do przestrzegania praw osobistych (np.art.34 ustawy).
Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych w art.16 wymienia przykładowe uprawnienia autora z tytułu posiadania praw osobistych, a są to: prawo do autorstwa utworu, prawo do oznaczania utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo, prawo do nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania, prawo do decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności, prawo do nadzoru nad sposobem korzystania z utworu. Autor więc decyduje w jaki sposób jego autorstwo ma zostać ujawnione na utworze i zakomunikowane publiczności – nazwiskiem, pseudonimem artystycznym czy faktycznym, bądź udostępnione anonimowo. Przy pseudonimie faktycznym w wykonywaniu prawa autorskiego zastępuje autora wydawca lub producent. Po stronie użytkowników prawo to rodzi obowiązek opatrywania utworu nazwiskiem autora (lub pseudonimem lub anonimem) w każdej sytuacji jego rozpowszechniania, nawet wtedy, gdy wygasły prawa majątkowe.
Nie wolno też nikomu ingerować w treść i formę utworu, jako że ustawa chroni jego nienaruszalność. To z tego powodu, autor uczestniczy wielokrotnie w próbach orkiestry lub zespołu, dokonuje korekt i poprawek, akceptując je lub nie, przed udostępnieniem utworu publiczności. Prawo to chroni ideę utworu, aby nikt wbrew intencji autora jej nie wypaczał, aby korzystał z utworu rzetelnie, zgodnie z zamysłem twórcy. Do osobistych praw autorskich należy także prawo do premiery utworu. Autor ma wyłączność decydowania o czasie i miejscu pierwszego udostępnienia utworu publiczności. Autor także w każdym czasie może „kontrolować” czy inni, uprawnieni z tytułu praw majątkowych, korzystając z jego utworu – nie przeinaczają go, wykonują zgodnie z życzeniem autora itp. Ustawodawca nie podjął się opisania pełnego katalogu osobistych praw autorskich głównie ze względu na ich charakter. Dyskomfort twórcy płynący z korzystania z jego dzieła przez innych może być związany także z innymi zdarzeniami. Jeśli tylko potrafi ten dyskomfort zobiektywizować i pokazać, że był do przewidzenia przez użytkownika, może się domagać ochrony dobra nie wymienionego w art.16 ustawy. Mogą temu służyć także wyżej opisane art.23 i 24 kodeksu cywilnego.
Wobec tego, że autorskie prawa osobiste „żyją” bez ograniczeń czasowych, po śmierci autora wykonują je w pierwszym rzędzie małżonek, a w jego braku kolejno zstępni (dzieci), rodzice, rodzeństwo, wnukowie, zstępni rodzeństwa. W ich braku z powództwem o ochronę praw autorskich może wystąpić także organizacja twórcza lub organizacja zbiorowego zarządzania prawami autorskimi (art.78 ust.4 ustawy). W przypadku kompozytorów takimi organizacjami mogą być np. Związek Kompozytorów Polskich, Stowarzyszenie Autorów ZAiKS.
Autorskie prawa majątkowe to podstawowe uprawnienie, obok praw osobistych, przysługujące autorowi z tytułu stworzenia utworu. Prawa te są zbywalne w każdy dozwolony przez prawo sposób (m.in.sprzedaż, darowiznę) oraz podlegają dziedziczeniu, zarówno w drodze testamentu, jak i dziedziczenia ustawowego. Na treść autorskich praw majątkowych, opisanych art.17 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (dalej zwaną: Pr.aut.), składa się wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz prawo do wynagrodzenia za korzystanie z utworu. Prawa majątkowe to kategoria władztwa nad określonym dobrem. Można powiedzieć, że prawo majątkowe daje właścicielowi określonego dobra nieomal nieograniczone prawo dysponowania tym dobrem. W ramach tego prawa może oczywiście swoje dobro udostępniać innym, ograniczać własne uprawnienia itd. W samym pojęciu prawa majątkowego nie ma elementów wprost finansowych i ekonomicznych. Korzystanie z tego prawa może je jednak rodzić, chociażby w postaci pobierania określonych pożytków albo wynagrodzenia. Klasycznym przykładem prawa majątkowego jest prawo własności np. rzeczy. Autorskie prawo majątkowe to właśnie wyłączne władztwo autora nad stworzonym przez siebie utworem. Władztwo na każdym możliwym polu eksploatacji na którym utwór da się wykorzystać. Władztwo to skierowane jest przeciwko wszystkim, którzy chcieliby utwór eksploatować, zarówno w formie materialnej (np. płyta), jak i niematerialnej (np. odtworzenie z tej płyty). Do twórcy należy także decyzja o pobieraniu, bądź nie, za tę eksploatację wynagrodzenia.
Przenosząc treść tego uprawnienia na obowiązki użytkowników, można powiedzieć, że wyłącznie za zgodą twórcy można korzystać z jego utworu, zarówno oryginału lub innego nośnika materialnego (rzeczy), jak i praw do eksploatacji utworu, jako dobra niematerialnego. Twórca może decydować także o tym, czy prawo to przeniesie na kogoś innego np. wydawcę, producenta czy osobę fizyczną. Wtedy, kiedy dochodzi do korzystania z utworu, twórca może domagać się za nie wynagrodzenia. I to odrębnego za każde odrębne pole eksploatacji (art. 45 Pr.aut. ). Wszelkie formy korzystania z utworu nie mogą nastąpić wcześniej niż twórca nie udzieli na nie zgody. Brak zgody na korzystanie z utworu jest naruszeniem autorskich praw majątkowych (rodzi odpowiedzialność cywilną z art.79 Pr.aut.) i przestępstwem (rodzącym odpowiedzialność karną z art.116 – 118 Pr.aut.) Ustawa przesądza także o tym, że twórca ma prawo majątkowe do każdego możliwego dla danego rodzaju utworu sposobu jego eksploatacji („na wszystkich polach”), sposobu rozpowszechniania, czyli udostępniania innym. Przykładowe, rodzajowe pola eksploatacji wymienia art.50 Pr.aut. tj. w zakresie utrwalania i zwielokrotniania, w zakresie obrotu oryginałem albo egzemplarzami, w zakresie rozpowszechniania w inny sposób (m.in. wykonanie, odtworzenie, nadawanie, udostępnianie w Internecie). Jak wyżej wspomniałem, na korzystanie z utworu na każdym ze szczegółowych pól w powyższych zakresach, musi być udzielona oddzielna zgoda twórcy lub jego następców prawnych. Tę zgodę twórcy, tylko w nielicznych przypadkach zastępuje przepis ustawy, w ramach tzw. Dozwolonego użytku chronionych utworów (art.23 – 35 Pr.aut. – użytek prywatny i użytek publiczny).
Z autorskich praw majątkowych nie można także prowadzić egzekucji dopóki służą twórcy (art.18 Pr.aut.). Oznacza to, że wierzyciel nie może bez zgody twórcy wydać jego kompozycji np. na płycie dla zaspokojenia ciążącego na nim długu.
Ustawa przewiduje dla twórców utworów muzycznych kilka szczególnych uprawnień majątkowych, m.in. w postaci należnych wynagrodzeń pochodzących z opłat wnoszonych przez producentów i importerów magnetofonów, magnetowidów i innych podobnych urządzeń oraz związanych z nimi czystych nośników (płyt, kaset itp.) – 3 % ich ceny sprzedaży ( art.20 Pr.aut.). Kwoty te mogą być ściągane wyłącznie za pośrednictwem organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi a twórcom przypada ich połowa. Twórcom i ich spadkobiercom przysługuje także wynagrodzenie z tytułu zawodowej odsprzedaży rękopisów nut (np. na aukcji, w antykwariacie), każdorazowo 5 % uzyskanej ceny (art.19 Pr.aut.). Twórcom utworów muzycznych stworzonych do filmu lub innych utworów audiowizualnych bądź w nich wykorzystanych, przysługuje, poza otrzymanym od producenta filmu, oddzielne wynagrodzenie z tytułu eksploatacji filmu m.in. wyświetlania w kinach, najmu kopii, publicznego odtwarzania, nadawania w telewizji, reprodukcji na kasetach (art.70 ust.21 Pr.aut.). Wynagrodzenia te ściągają także organizacje zbiorowego zarządzania prawami autorskimi, dla twórców utworów muzycznych Stowarzyszenie Autorów ZAiKS.
Autorskie prawa majątkowe, odrębnie niż osobiste, wygasają z upływem lat siedemdziesięciu od śmierci twórcy lub innych zdarzeń opisanych art. 36 Pr.aut. Te siedemdziesiąt lat liczymy latami pełnymi od roku następnego po śmierci autora.. Oznacza to, że po upływie tych lat, można z utworu korzystać bez zgody twórcy lub jego następców prawnych i nie trzeba także płacić wynagrodzeń autorskich. Mamy jednak zawsze obowiązek respektowania autorskich praw osobistych, bo one w czasie nie gasną. Pamiętajmy jednak, że zgodnie z polskim prawem, art. 40 Pr.aut., producenci lub wydawcy egzemplarzy utworów literackich, muzycznych, plastycznych, fotograficznych i kartograficznych, niekorzystających z ochrony praw majątkowych, (a więc m.in. tych których autorzy zmarli przed 70 laty), zobowiązani są do wpłat (5 – 8% ceny egzemplarzy) ustalonych przez ministra kultury, na rzecz Funduszu Promocji Twórczości.