9. Użytek prywatny chronionych utworów

Jednym z podstawowych problemów w korzystaniu z cudzej twórczości jest zakreślenie granic wyłączających konieczność uzyskiwania zgody autora (także uprawnionych z praw pokrewnych: artysty wykonawcy, producenta) bądź zapłaty wynagrodzenia a przez to zwolnienie się z odpowiedzialności cywilnej i karnej za naruszenie ich praw wyłącznych lub prawa do wynagrodzenia.

Ten problem pojawia się zawsze, gdy korzystamy z cudzego dorobku twórczego na prywatny użytek: co możemy zrobić z cudzą twórczością?, czy zakup nośników (płyt, kaset) daje nam możliwość nieograniczonego korzystania z muzyki?, w jakim zakresie mogą uczestniczyć w tym korzystaniu inni?, itd.

Ustawodawca w ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych biorąc pod uwagę szereg interesów społecznych, w tym obowiązek zapewnienia Polakom dostępu do dóbr kultury, wprowadził przepisy o tzw. dozwolonym użytku chronionych utworów, odpowiednio także artystycznych wykonań, fonogramów, wideogramów i innych dóbr objętych ustawą. Częścią tego ustawodawstwa jest przepis art.23 opisujący dozwolony użytek osobisty.

Przed omówieniem tej regulacji wypada jednak przypomnieć, że to twórcom i artystom wykonawcom (także producentom) przysługują prawa o charakterze wyłącznym. Stąd dozwolonym użytkiem objęte jest tylko to, co ustawodawca wyraźnie wyłączył z monopolu autorskiego. Nie ma możliwości stosowania tych przepisów na zasadzie analogii do podobnych sytuacji lub według dowolnej oceny użytkownika. Wszelkie wątpliwości prawo nakazuje tłumaczyć na korzyść twórców. Używając dalej pojęcia twórca obejmował nim będę zarówno autorów jak i artystów wykonawców.

Dla twórców wiedza o tych przepisach ma także wielkie znaczenie, po pierwsze dla oceny czy inni nie przekroczyli dozwolonych granic, po drugie, dla wyłączenia stresującego pytania: czy aby nam się coś nie należy z takiego korzystania?

Pewne jest, że z cudzej twórczości możemy korzystać, jeśli wyłącznie sami jesteśmy jej odbiorcą. A więc jeśli sami słuchamy sobie w domu radia, płyt, oglądamy kasety video z filmami, nucimy melodie. Także jeśli powielimy dla siebie pojedynczy egzemplarz płyty, nagramy melodię z radia, nagramy film emitowany w tv czy melodię udostępnioną legalnie w Internecie. Tych powielonych pojedynczych egzemplarzy nie wolno jednak sprzedawać i udostępniać obcym.

Pamiętajmy także, że nie możemy skopiować programu komputerowego i zainstalować na drugim komputerze. Kopia zapasowa nie może być używana równocześnie z programem komputerowym a sporządzić ją wolno tylko, jeśli jest to niezbędne do korzystania z programu. Podobnie nie wolno budować prywatnego domu wg cudzego projektu architektonicznego bez zezwolenia architekta. Prywatnym użytkiem będzie jednak słuchanie dla siebie muzyki z odbiornika radiowego na plaży, z prywatnego odtwarzacza podczas jazdy pociągiem nawet, jeśli słucha tego cały przedział, z radia lub magnetofonu stojącego na biurku w pracy, zaśpiewanie ukochanej serenady na środku ulicy. Jeśli jednak nasze biurko ustawione jest w sklepie a muzyki z radia, czy płyt, słuchać mogą klienci sklepu, to już nie jest użytek prywatny.

Nie będzie także dozwolone umieszczenie cudzego utworu na własnej stronie internetowej wobec potencjalnie nieograniczonego kręgu odbiorców.

W tym kontekście najważniejszą wydaje się ta część przepisu, która wskazuje na krąg osób objętych użytkiem osobistym a są to krewni, powinowaci (rodzina małżonków) oraz osoby będące z nami w stosunkach towarzyskich. Wobec tego, że przepis wymaga aby między osobami dopuszczonymi do kręgu prywatnego występował związek osobisty, potoczne pojęcie stosunku towarzyskiego nie jest tu adekwatne. Stąd nie będą do tego kręgu zaliczani wszyscy sąsiedzi, wszystkie osoby pracujące w tym samym zakładzie, wszyscy studenci i uczniowie tej samej szkoły, wszyscy członkowie klubu itd. a jedynie ci, z którymi wiążą nas bliskie stosunki, utrzymujące się przez dłuższy czas. Jeśli urządzimy prywatkę przy płytach z okazji imienin dla naszych najbliższych – będzie to użytek prywatny. Zabawa karnawałowa dla całej wsi czy dla całego zakładu przy muzyce z płyt lub zespole nie będzie objęta prywatnym użytkiem, na nią trzeba będzie uzyskać licencje od organizacji zbiorowego zarządzania (ZAiKS, STOART,SAWP,ZPAV), nawet jeśli wstęp na zabawę będzie bezpłatny.

Nieodpłatność korzystania z cudzej twórczości jest kolejnym warunkiem dozwolonego użytku prywatnego. Jeśli więc sprzedamy bratu przez nas powielony egzemplarz płyty to będzie to naruszenie prawa. Jeśli go podarujemy – nie. Nie wolno nam jednak nawet podarować powielonej płyty osobie spoza kręgu krewnych, powinowatych i przyjaciół, bo to też będzie naruszać prawa autorów, artystów wykonawców i producentów. Wynajęcie odpłatne zespołu muzycznego na prywatną zabawę, wesele też nie będzie spełniać warunków opisanych przez ustawę dla skorzystania ze zwolnienia uzyskiwania zgody i zapłaty tantiem autorskich.

Ustawa zezwala w ramach użytku prywatnego na wszelkie formy korzystania z cudzej twórczości bez względu na jego powody: czy będzie to z powodów rozrywkowych, hobbystycznych, naukowych czy też innych. Jednakże prywatnemu użytkownikowi wolno sięgać tylko po utwory wcześniej rozpowszechnione czyli udostępnione publiczności np. w postaci płyt, nut, nadania radiowego i innych opisanych art.50 ustawy. Nie możemy, więc nawet dla siebie korzystać z utworów, które znajdują się w szufladzie autora. W ramach osobistych praw autorskich znajduje się bowiem prawo do decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu a jego naruszenie rodzi odpowiedzialność prawną.

Wykonując swoje prawo do powielenia pojedynczego egzemplarza utworu możemy to zlecić wyspecjalizowanemu podmiotowi np. punktowi kserograficznemu. To jego właściciel zobowiązany jest do zapłaty 3% swoich wpływów na rzecz uprawnionych twórców i wydawców. Powielanie jednak płyt czy kaset w takich punktach usługowych wymaga wcześniejszego uzyskania przez jego właściciela zezwolenia od organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi (ZAiKS) i pokrewnymi (ZPAV, STOART).

Dla spełnienia więc ustawowych warunków korzystania z cudzej twórczości dla celów prywatnych łącznie musimy:

• korzystać tylko dla siebie lub w towarzystwie krewnych, powinowatych i bliskich przyjaciół,
• z tym korzystaniem nie może łączyć się jakakolwiek odpłatność dla nas lub innych,
• korzystać tylko z tych utworów, artystycznych wykonań i fonogramów, które zostały w jakikolwiek sposób zaprezentowane publiczności.

Zakupione więc w handlu płyta, kaseta video czy nuty mogą być odtwarzane lub wykonywane tylko w kręgu w/w osób i bez pobierania opłaty czy wynagrodzenia.

Wszelkie inne formy ich wykorzystywania wymagają uzyskania zezwoleń twórców (najczęściej reprezentujących ich organizacji zbiorowego zarządzania) i zapłaty im wynagrodzenia pod rygorem odpowiedzialności prawnej.

Z prywatnego użytku wyłączone są programy komputerowe i utwory architektoniczne.

Oczywiście zawsze bez żadnych ograniczeń korzystać możemy z utworów, artystycznych wykonań i fonogramów, do których wygasły prawa majątkowe. Przypominam, że do utworów wygasają 70 lat od śmierci autora, do wykonań 50 lat od publikacji, do fonogramów 50 lat od sporządzenia. Okresy te liczymy od roku następnego, w którym miało miejsce odpowiednie zdarzenie.