25. Twórczość muzyczna na łamach prasy oraz radia i telewizji

Na początku wypada wyjaśnić, że także redakcje radiowe i telewizyjne a nie tylko prasowe, obejmowane są pojęciem prasy a w swojej działalności muszą kierować się ustawą prawo prasowe. Stąd dla ułatwienia w dalszym ciągu artykułu wielokrotnie będę je wspólnie obejmował terminem prasa. Trzeba jednak zwrócić uwagę, że działalność telewizyjną i radiową , z wyjątkiem spraw redakcyjnych, reguluje ustawa o radiofonii i telewizji.

Wielokrotnie twórcy i artyści wykonawcy zadają sobie pytanie, czy radio i telewizja nie przekroczyły granic wykorzystania ich twórczości przy konkretnych prezentacjach koncertów, recitali czy innych przedsięwzięć artystycznych. Gazety lub czasopisma naruszają ze względu na swój charakter prawa autorów.

Z punktu widzenia prawa autorskiego korzystanie z cudzej twórczości i odtwórczości przez prasę należy podzielić na dwa sposoby rozpowszechniania: w celach informacyjnych i w celach programowych. Pierwszy z nich, przy spełnieniu określonych przepisami ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych warunków dozwolonego użytku, nie będzie wymagał uzyskania zezwolenia twórców lub organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi lub pokrewnymi ani zapłaty wynagrodzeń autorskich i wykonawczych. Drugi z nich, z wyjątkiem objętym prawem cytatu, zawsze będzie wymagał uzyskania zgody i zapłaty wynagrodzenia autorom, a przy prawach do artystycznych wykonań co najmniej zapłaty wynagrodzenia.

Jak więc prasa może wykorzystać twórczość i artystyczne wykonawstwo bez zezwolenia i bez płacenia wynagrodzeń?

Zgodnie z art.26 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, jeśli radio lub telewizja przekazują sprawozdanie z odbytego koncertu, czy innego wydarzenia kulturalnego, mogą w jego treści przytoczyć utwory i wykonawstwo. Ustawa żąda jednak aby to przytoczenie, udostępnienie, odbyło się w granicach uzasadnionych celem informacji. Ustawa nie podaje czy to ma być 30 sekund czy 3 minuty czy 16 taktów. Decyduje tu cel informacji, a więc jej przedmiot, zakres, gatunek dziennikarski, sposób przekazu i odbiorca, do którego jest kierowana. Cudzej twórczości w informacji ma być tyle tylko, aby informacja została należycie przekazana. Wszystkie więc utwory, które zostaną przytoczone w programach informacyjnych typu dziennik, komentarze dnia, tygodnia, kroniki, w tym wydarzeń kulturalnych (np.Pegaz), omówieniach itp. przedstawiających aktualne wydarzenia, podczas których były udostępniane te utwory i artystyczne wykonania, będą legalnie wykorzystane. O tym, czy to jest wykorzystanie informacyjne, nie decyduje jednak komentarz dziennikarski, lecz cel prezentacji: czy chcemy przekazać, że coś się odbyło albo odbędzie, czy chcemy to zdarzenie w całości zaprezentować, opatrując tylko komentarzem. Prezentacja więc, w telewizji czy radio, w całości godzinnego koncertu, poprzedzona i zakończona dziennikarskim komentarzem, nie mieści się w ramach dozwolonego użytku informacyjnego. Na takie wykorzystanie redakcja powinna mieć zezwolenie.

Innym przypadkiem dozwolonego użytku jest wykorzystanie przez prasę cudzego utworu muzycznego lub artystycznego wykonania w ramach tzw. prawa cytatu. Istnieją takie gatunki dziennikarskie np. krytyka muzyczna, których istota polega na ocenianiu twórczości innych i przekazywaniu tej oceny widzom, słuchaczom, czytelnikom, odbiorcom muzyki. Brak możliwości przytoczenia w artykule krytycznym (lub audycji) fragmentu lub nawet całego utworu uniemożliwiałby prowadzenie takiej działalności. Podobnie rzecz się będzie miała, gdy na łamach MUZYKA, strukturę utworu, dla nauczenia jego gry, analizować będzie któryś z wirtuozów. Na takie korzystanie z utworów i artystycznych wykonań zezwala art.29 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, opisujący właśnie tzw. prawo cytatu: „wolno przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość urywki rozpowszechnionych utworów lub drobne utwory w całości, w zakresie uzasadnionym wyjaśnianiem, analizą krytyczną, nauczaniem lub prawami gatunku twórczości.” Jak widać z treści przepisu, „to” w czym ma być cytat, samo musi być utworem np. publicystycznym, audiowizualnym, naukowym, popularnonaukowym  a zakres wykorzystania musi być ograniczony – biorę tyle tylko z cudzego utworu (lub wykonania), ile do analizy, wyjaśnienia, nauki jest niezbędne. Warunkiem dodatkowym korzystania z prawa cytatu, a także przytaczania w sprawozdaniach, jest wymienienie z imienia i nazwiska twórcy wykorzystanego utworu (lub artystycznego wykonania) oraz źródła, z którego utwory (artystyczne wykonania) lub ich urywki pochodzą np. tytuł książki, płyty oraz wydawcę, tytuł czasopisma i artykułu oraz datę ich wydania, tytuł audycji radiowej lub telewizyjnej, jej producenta i datę emisji, a także nazwę imprezy i miejsce jej odbycia (art.35 ustawy). Te informacje o twórcach i źródłach mogą znaleźć się w postaci przypisu, wtrętu w tekst, w napisach końcowych audycji lub mogą być odczytane głosem spikera.

Zupełnie odrębnego omówienia wymaga korzystanie z cudzej twórczości w ramach prawa gatunku twórczości. W najbliższym czasie do tego wrócę, także w kontekście cytatu muzycznego w innym utworze muzycznym.

Art.25 ustawy zezwala na dalsze rozpowszechnianie w celach informacyjnych w prasie, radio, telewizji, Internecie m.in. wcześniej rozpowszechnionych sprawozdań o aktualnych wydarzeniach oraz przeglądów publikacji i utworów (art.wykonań) a także krótkich streszczeń utworów udostępnionych publiczności. Mogą wśród nich znaleźć się także utwory muzyczne, słowno-muzyczne, sceniczne, sceniczno-muzyczne i ich artystyczne wykonania.

Prasa, radio, telewizja a także serwisy informacyjne udostępniane w Internecie lub innych tego typu sieciach, dla celów informacyjnych, sprawozdawczych, uprawianej krytyki, mogą więc bez naruszania praw autorskich i pokrewnych sięgnąć po urywki cudzych utworów lub nawet w uzasadnionych przypadkach po cały utwór i rozpowszechniać je na swoich łamach, pamiętając jednak o zabezpieczeniu praw osobistych twórców i wykonawców.