10. Okazjonalne wykonywanie utworów

Ustawodawca zwalnia przepisem art.31 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych wszelkie podmioty nieodpłatnie wykonujące utwory wcześniej udostępnione publiczności podczas wymienionych w przepisie imprez okazjonalnych (ceremonii religijnych, oficjalnych uroczystości państwowych, imprez szkolnych i akademickich) i po spełnieniu dodatkowych warunków, z obowiązku uzyskania zezwolenia i zapłaty wynagrodzeń autorskich.

Pierwszą z wymienionych w art.31 pr.aut. imprez okazjonalnych są ceremonie religijne.

Ustalenie co jest ceremonią religijną wymaga w pierwszym rzędzie odwołania się do znaczenia przypisywanemu pojęciu przez język polski a dalej zasad różnych religii. Ceremonia zgodnie ze „Słownikiem języka polskiego”(PWN Warszawa 1988 str.243), to „uroczysty akt, obrzęd przebiegający wg ustalonego planu, zwykle z zachowaniem tradycyjnych, symbolicznych form”. M.in. kościelna ceremonia”. Obrzęd natomiast to „zespół uświęconych tradycją, często określonymi przepisami, czynności i praktyk o znaczeniu symbolicznym, towarzyszących jakiejś uroczystości o charakterze rodzinnym, społecznym czy religijnym, obrządek, ceremonia. (Słownik języka polskiego PWN str.426).

Najczęściej spotkamy się z koniecznością odniesienia ceremonii do katolicyzmu. Biorąc pod uwagę „Katechizm Kościoła Katolickiego” do ceremonii religijnych w kościele katolickim należeć będą wszelkie msze, procesje, chrzty, śluby, komunie, pogrzeby, pielgrzymki i inne od wieków ustalone tradycją lub zarządzeniem władz kościelnych oficjalne formy odprawiania nabożeństw i obrzędów religijnych. Nie będzie można do nich jednak zaliczyć spotkań młodzieży na Lednicy (ale Msza tam odbyta tak), koncertu pieśni religijnych w wykonaniu zespołu Arka Noego, obozów tzw. Oaz i tym podobnych form manifestowania wiary ale poza ustalonym obrządkiem kościelnym. Oczywiście pojęcie ceremonii religijnej odnieść należy także do nabożeństw i obrzędów religijnych innych wyznań – hinduizmu, judaizmu, buddyzmu, islamu, sikhizmu, konfucjanizmu, taoizmu, shintoizmu, bahaizmu, no i oczywiście wszystkich odłamów religii chrześcijańskich. Oceniając, czy mamy do czynienia z ceremonią (obrzędem, nabożeństwem) w danej religii a zatem z korzystaniem z utworów w ramach dozwolonego użytku z art.31, musimy je ustalać, czy nimi faktycznie są w przepisach danej religii lub w jej tradycji.

Do oficjalnych uroczystości państwowych należeć będą wszystkie te święta, wydarzenia, obchody, „upamiętnienia dni”, rocznice, „uczczenia osobistości”, które „odbywane są w sposób niecodzienny, odświętny, podniosły, odznaczający się okazałością, pełen godności, powagi” (Słownik Języka Polskiego, PWN, Warszawa 1988) i uznane zostały za oficjalne tzn. „ogłoszone, podane do wiadomości urzędowo” (SJP str.488) przeważnie przez jakieś organy państwa np. Sejm, jako powszechne, dotyczące wszystkich obywateli, całego państwa, formy uczczenia czegoś lub kogoś, przeważnie też wolne od pracy. Należeć do nich będą m.in. wszystkie kalendarzowe święta państwowe np. 11 listopada, 1 i 3 maja. Na pewno jednak nie będziemy mogli do nich zaliczyć świąt i uroczystości regionalnych, świąt miast, obchodów patronów itp. Korzystanie z utworów w ramach zezwolenia nie dotyczy także tej części uroczystości, które są przeznaczone wyłącznie dla dostojników lub VIPów.

Kolejną kategorią uprawniającą do korzystania z utworów w ramach dozwolonego użytku są imprezy szkolne i akademickie. Ustawodawca nie zwalnia jednak wszystkie imprezy odbywane w szkole lub na uczelni. Także nie wszystkie z udziałem uczniów i studentów. W przepisie chodzi o te imprezy, które związane są z określonymi okazjami i obyczajami szkolnymi lub akademickimi. Np. początek i zakończenie roku, absolutorium, studniówka, bal maturalny, święto patrona, sportu, nauczyciela, juwenalia, otrzęsiny, akademie szkolne itp. Przypomnijmy, że korzystanie z utworów w procesie dydaktycznym reguluje art.27 ustawy. Tak więc zabawy taneczne, dyskoteki, bale organizowane w szkole, nawet jeśli są dostępne nieodpłatnie i muzykę wykonują uczniowie, nie mogą skorzystać z zezwolenia art.31. Przepis ten nie odnosi się także do innych form korzystania z utworów, jak np. wyświetlenie filmu poza lekcjami. Ustawodawca wyraźnie określił pole eksploatacji, którego ten przepis dotyczy – publiczne wykonanie.

Jednakże aby korzystanie z cudzej twórczości (w tym przede wszystkim różnych utworów muzycznych i literackich) podczas wyżej wymienionych imprez okazjonalnych odbyło się w ramach ustalonych prawem i bez konieczności zapłaty uprawnionym autorom wynagrodzenia, ustawodawca wymaga spełnienia jednocześnie szeregu warunków.

Pierwszym jest, aby wykonanie utworów przez artystów miało charakter publicznego wykonania, a nie innej formy eksploatacji np. publicznego odtworzenia.

Po drugie, artyści wykonawcy nie mogą za swoje wykonanie utworów otrzymać wynagrodzenia.

Po trzecie, nie może się z tymi wykonaniami bezpośrednio lub pośrednio łączyć osiąganie korzyści majątkowych przez kogokolwiek. Nie mogą to więc być imprezy, których organizatorzy pobierają od publiczności jakąkolwiek opłatę za wstęp. Nie mogą na niej zarobkować organizatorzy także z innych źródeł np. sponsoringu, z którym poza zarobkiem wiążą się także świadczenia reklamowe dla sponsorów. Również takie korzyści, które powstają ze źródeł pobocznych a wykorzystują fakt występu artystów i wykonań utworów, wyłączać będą zezwolenie z ustawy. Także wtedy, gdy bezpośredni organizator zleciłby jakiejś wyspecjalizowanej agencji (przedsiębiorstwu, organizacji, instytucji) odpłatnie zorganizowanie uroczystości, choćby nie było biletów i choćby artyści wykonawcy nie otrzymali wynagrodzenia, należałoby wcześniej uzyskać zezwolenie na publiczne wykonywanie utworów i ustalić wynagrodzenie dla twórców.

Korzystający z utworów w czasie uroczystości państwowych, ceremonii religijnych, imprez szkolnych i akademickich i przestrzegający powyższych zasad, sięgnąć mogą po wszystkie legalnie rozpowszechnione utwory, bez względu na formę wcześniejszego ich publicznego udostępnienia, czy to w postaci egzemplarza nut, płyt, w książce, czy w formie nadania radiowego lub telewizyjnego lub wcześniejszego wykonania, publikacji w periodyku lub w Internecie. Zezwolenie nie dotyczy więc utworów, które nie miały swojej „premiery” lub są rozpowszechniane bez zgody autorów.

Tylko spełnienie łącznie wszystkich wymienionych wyżej warunków uprawnia do skorzystania z tej ustawowej licencji. W przypadku niemożności dotrzymania choćby jednego z ww. warunków organizator zobowiązany będzie do uzyskania na publiczne wykonywanie utworów zezwolenia organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi, jakim jest Stowarzyszenie Autorów ZAiKS lub samych uprawnionych – przed odbyciem imprezy.

Z redakcji przepisu art.31 ustawy, który wyłącza z dozwolonego użytku w nim opisanego imprezy reklamowe, promocyjne lub wyborcze, należałoby wysnuć wniosek, że jeśli któraś z wymienionych imprez (ceremonie religijne, imprezy szkolne i akademickie, oficjalne uroczystości państwowe) miałaby przybrać taki właśnie charakter, to nawet przy spełnieniu wszystkich warunków nie można by skorzystać z tej ustawowej licencji zarówno w stosunku do utworów jak i dóbr pokrewnych.

W przypadkach opisanych art.31 chodzi oczywiście o utwory, do których nie wygasły jeszcze autorskie prawa majątkowe (art.36 ustawy, nie upłynęło 70 lat od śmierci autora, i in.). Utwory „martwej ręki” mogą być wykonywane bez ograniczeń. Przedmiotowo zakres korzystania z utworów jest jednak szeroki i dotyczy wszelkich utworów rozpowszechnionych, czyli zarówno opublikowanych jak i nadanych, wykonanych, udostępnionych w Internecie itd. Wypada też przypomnieć, że art.34 ustawy a także obowiązek respektowania praw osobistych twórców, wymagają przy korzystaniu z wyjątku art.31 wymienienia z imienia i nazwiska autorów wykonywanych utworów a jeśli to możliwe także źródła, z którego pochodzą.